Lịch sử ra đời của cái quạt từ cầm tay đến quạt trần hiện đại

Chắc chắn bất cứ ai trong chúng ta cũng rất muốn biết lịch sử ra đời của cái quạt cầm tay xa xưa cho đến chiếc quạt trần hiện đại và tiện dụng ngày nay. Bởi đây là vật dụng không chỉ làm mát mà còn làm đẹp, làm duyên khi kết hợp với gương mặt, trang phục và phong cách người sử dụng. Bài viết hôm nay, hãy cùng MR. VŨ khám phá những điều thú vị này nhé!

Cái quạt là vật dụng “làm mát” quen thuộc từ xa xưa

Chiếc quạt trong dân gian xưa được làm từ chất liệu thô, không cần phải mất thời gian và công sức để chế tác nhiều. Nguyên liệu làm ra chiếc quạt cầm tay có sẵn trong thiên nhiên như lá cọ, mo cau hay đan bằng nan tre,… Khi xã hội phát triển ra tới thành thị thì việc làm ra những chiếc quạt sang trọng và tiện dụng rất thịnh hành. Đây là tiền đề cho những thiết kế quạt trần hiện đại, tiện lợi ra đời sau đó.

Những chiếc quạt cầm tay được làm từ chất liệu thô sơ

Trong bài thơ “một lỗ sâu sâu” và “chành ra ba góc” của nữ sĩ Hồ Xuân Hương đã miêu tả chiếc quạt hình tam giác, gấp vào xòe ra độc đáo. Khi đó, chiếc quạt đã trở nên phổ biến trên khắp toàn cầu từ Đông sang Tây nhờ sự giao thương kinh tế giữa các quốc gia với nhau. Một số loại quạt được yêu thích thời kỳ đó như: quạt gấp giấy, quạt bằng lụa, quạt gấm vóc hay cầu kỳ hơn là quạt bằng ngà ngọc, xương,… Cũng tương tự như ngày nay thì những chiếc quạt trần được làm từ nhựa, gỗ, sắt,…

Cái quạt ở nước ta có chức năng chính để làm mát trước thời tiết nhiệt đới nóng bức hoặc xua đuổi côn trùng. Đàn ông xứ mình thường dùng chiếc quạt đôi khi còn tỏ quyền lực để chỉ bảo con cái, gia nhân, phe phe phẩy tỏ ra nhàn nhã, thong dong. Tuy nhiên, chiếc quạt lại là vật dụng trang trí để làm đẹp, làm duyên cho những quý bà ở châu Âu vốn xứ hàn. Bên cạnh đó còn có những chiếc quạt thức có kiểu dáng to và kích thước dài cho người có quyền thế, muốn tỏ cái oai hùm. Những chiếc quạt trong tay các nghệ sỹ hay bà đồng được dùng để hỗ trợ cho ngôn ngữ hành nghề riêng của mình.

Những chiếc quạt lớn, quạt long và lọng vàng hầu hạ vua chúa

Cuối thế kỷ XIX đầu XX, hình ảnh những chiếc quạt tay đã xuất hiện trong các bức ảnh chụp đen trắng đầu tiên ở nước ta. Cái quạt đóng vai trò là đạo cụ trang trí có trong tay khi chụp ảnh như cái nón thượng, cái ô, cái quạt lông, đồng hồ Tây mới nhập. Những cây quạt lớn được làm bằng lông các loại chim quý có thiết kế cán ngắn được bắt gặp trên tay kẻ hầu hạ phe phẩy bên vua ở cung điện Huế. Các loại lông quý được cắm trên phần cán để phô trương sự quyền quý, sang trọng và quyền lực của chủ nhân. Hình ảnh này giống như lọng tán vàng trên đầu của đấng quân vương.

Hành trình du nhập quạt kéo, quạt trần vào Việt Nam

Trải qua một thời gian dài lịch sử, có một vật dụng làm mát nhưng lại được treo trên trần nhà, không cần phải cầm tay du nhập từ nước ngoài vào Việt Nam. Thời kỳ đó nó chưa được gọi là quạt trần vì dễ bị nhầm lẫn với thiết kế chạy bằng điện treo trần nhà sáng chế đầu tiên năm 1882. Loại quạt này có tên gọi là quạt kéo hoặc  tên gọi theo tiếng Hindu là panka hoặc Pankak.

Thực tế cái quạt cầm tay tạo ra gió mát, dễ chịu đã xuất hiện từ đời thượng cổ. Các nhà khảo cổ học đã tìm thấy hai chiếc quạt bằng lông chim đà điểu trong ngôi mộ nổi tiếng của vua Ai Cập cổ đại Tutankhamun. Có tài liệu cho rằng, loại quạt kéo này thời thuộc địa của Anh đã du nhập từ các nước Arab vào Ấn Độ , rồi từ Ấn Độ đến Việt Nam thời thuộc địa Pháp. Mục đích của chiếc quạt là làm mát cho những kẻ thực dân đến từ xứ lạnh không chịu được cái nóng nhiệt đới.

Chiếc quạt kéo trong phòng ăn của trường Sarraut

Quạt kéo có nguyên lý hoạt động là hệ thống dây mắc qua các ròng rọc được nối với một tấm vải hoặc chất liệu giấy bồi, sơ thực vật gai, đay,… Quạt kéo chỉ giống với quạt trần là được treo từ trần nhà buông xuống hình thành cánh quạt phe phẩy. Điểm khác biệt là có người kéo đứng khuất đâu đó. Gió được tạo ra từ trên cao sẽ phả thẳng xuống những người ngồi bên dưới. Quạt kéo có hình dạng và kích thước to nhỏ khác nhau tùy theo ý muốn của gia chủ, điều kiện sống, trường học hay công sở,…

Trong những cuốn sách viết về Sài Gòn xưa, nhà cổ học Vương Hồng Sển đã mô tả chiếc quạt kéo như một phần nội thất của các gia đình khá giả. Trong tiểu thuyết Đống rác cũ, nhà văn Nguyễn Công Hoan đã mô tả nghề kéo quạt nhàm chán, nặng nhọc của nhân vật chính Albert Thừa. 

Chiếc quạt kéo gắn liền với nghề kéo quạt thuê

Ngoài ra còn có một nhận vật có thật sau này trở thành người nổi tiếng cũng phải đi kéo quạt thuê cho một lớp học do hoàn cảnh gia đình khó khăn. Đó là học giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936), cậu bé vừa kéo quạt thuê vừa nghe lỏm bài giảng của thầy giáo mà thành tài, sau này được nhận vào học trường thông ngôn.

Trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ ở miền Bắc, chiếc quạt kéo được dùng nhiều khi người dân đi sơ tán. Chiếc quạt kéo được dùng trong các nhà trẻ để xua ruồi muỗi và cái nóng bức, oi ả. Những thế hệ trẻ em đã lớn lên trong chiến tranh nóng bỏng vượt qua mùa hè oi ả và giờ đây chỉ còn là ký ức mờ nhạt qua các bức ảnh hiếm hoi còn lại.  

Chiếc quạt trần MR. VŨ được yêu thích nhất hiện nay

Thời gian cứ trôi qua với bao biến động, khi quạt điện rồi quạt trần ra đời đã thay thế cho chiếc quạt kéo được ưa chuộng sử dụng trong các không gian kiến trúc. Trong đó, các mẫu quạt trần của MR. VŨ luôn được lòng người tiêu dùng bởi thiết kế trau chuốt, tỉ mỉ, phù hợp với khí hậu nóng ẩm Việt Nam.